HHİ ǵasyr–adamzat balasy sanasynyń nedáýir bıikke kóterilip, adamılyq qasıetti, adamılyq qaǵıdalardy joǵary orynǵa qoıǵan, ishinara ylǵı da ózgeniń baılyǵymen keńirdegi maılanǵan, jaýyzdyqpen kóńilderi jaı taýyp úırengen zor da zomager elder bolmasa, jer ana tósindegi úlkendi-kishili barlyq memleketter men elderdiń bári de, bir-birine esigin aıqara ashyp, álemdik órkenıetterdi kúlli adamzattyń ortaq murasy, ortaq qundylyǵy, ortaq qýanyshy retinde qarap, bir-birine barys-kelis, alys-beristi kóbeıtip, ózara túsinistiktiń tereńdetilgen, meıir shapaǵat kózi ashylǵan aıtýly da, aıdarly ǵasyr ispetti.
Desek te, álem elderi ár memleketti, ár ultty sol eldiń belgili bir erekshe belgisi, erekshe bir nyshany nemese ǵajaıyp bir iri tulǵasymen birden tanıtyny, anyq biletini belgili. Aıtalyq, Shyńǵysqan dese Mońǵolıa, Napalıon dese Fransıa, Gıtler dese Germanıa, Pıramda dese Mysyrdy degendeı.
Bul jerde Shyńǵysqan bolsyn, Napalıon bolsyn, Gıtler bolsyn, olar álem tarıhynda jaýyz, qanisher, qanqumarlar bolyp jazylyp, aıqaılap aıtylyp júrgenimen, ózgeler qanshalyqty jaman kórip, attarynan at shaptyrym jerden jıirkenip tursa da, olar báribir, óz elderiniń belgili deńgeıde eldik nyshany, ult qaharmany, bahadúr basshysy, iri tulǵasy bolyp turǵandyǵyn tarıhtyń aıshyqty betterinen eshqashan syrǵytyp ta, syzyp ta tastaı almaıtynymyz shyndyq.
Derbes eldigimizdi óz qolymyzǵa alǵannan bergi qysqa ǵana jıyrma bir jyl ishinde Prezıdentimizdiń qazaq memleketin álem elderine tanytý úshin bar kúshin, aqyl-parasatyn, zeıin-zerdesin jumyldyra jumsap, birtalaı ıgi isterge, batyl qadamdarǵa erlikpen baryp otyrǵanyn, halyq bilip te, túsinip te otyr.
Osy kezeńde qazaq memleketin álem jurtyna anaǵurlym tereńirek, neǵurlym qanyǵyraq tanyta túsý–asa mańyzdy da, tótenshe qajetti, bolashaqqa jaýapty shans kúttirmeıtin sharýa.
Jaqynda telearnanyń birinde, Qazaqstandy birden dúnıege tanytatyn joba báıgesi jarıalanǵany aıtylyp qaldy. Osy oraıda kópten beri oıymdy mazalap júrgen bir máseleniń tolǵaǵy tolǵandyryp, sol oıymdy ortaǵa salyp, kóppen bóliskendi jón kórdim.
Qytaıda týyp ósken, Qytaıdyń Gomındań (halyq partıasy) jáne Gúńsandań (komınıstik partıa) atty eki úkimetinde de, sanaly ǵumyryn sarp etip, sapaly qyzmet etken, qytaı tiliniń jettik mamany, Qytaı qazaqtarynan shyqqan alǵashqy áıgili tarıhshy, ultjandy, aıtýly ǵalym azamat, atamyz Nyǵmet Myńjanıdyń, taza qytaı tilinde jazylǵan, qazaqtyń eski túp-tamyryna qatysty tarıhı kózderine súıene otyryp jazǵan, «Qazaqtyń qysqasha tarıhy» (Shynjań halyq baspasy 1987 jyl, “Jalyn” baspasy, 1994 jyl) atty eńbeginde, bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy, ıaǵnı, jańa eradan ilgeri ekinshi ǵasyrda, Jetisý jerinde irgeli memleket qurǵan úısin, qańly elderi týraly egjeı-tegjeıli baıandaıdy. Sondaǵy baıanda: «Úısin Kúnmýy Eljaý bıdiń on uly bolǵan. Olardyń ishinde Dýly (Duǵlu) qabiletti de qaıratty, soǵys ónerine sheber qolbasshy bolyp jetiledi de, on myń atty áskermen óz aldyna turady. Kúnmýdyń taq muragerligine taǵaıyndaǵan balasy erte qaıtys bolyp ketedi. Onyń Jónshi bı degen balasy jetim qalady. Kúnmýdyń taq muragerligine taǵaıyndaǵan uly qaıtys bolarda ákesi Eljaý bıge Jónshi bıdi taq murageri etip bekitýdi ótinedi. Eljaý bı bul ótinishke rızalyq bildirip, Jónshi bıdi taq murageri etip bekitedi. Taq murageri bola almaǵanyna narazy bolǵan Dýly búlik shyǵaryp, Jónshi bıdi óltirip tastaýǵa suqtanady. Bul jaıdy baıqaǵan Kúnmý Eljaý, Dýlynyń óltirip tastaýynan qaýiptenip, on myń áskermen Jónshi bıdi bólek ustaıdy. Eljaý bı on myń áskermen ózin qorǵap ortada turady. Sonymen úısin eli óz ishinen úsh ulysqa bólinedi. Biraq barlyǵy Kúnmýǵa (Kúnbıge) baǵynady» (“Jalyn” baspasy, 1994 jyly, 68-bet)
Al osy taqylettes áńgime XVIII ǵasyr da ómir súrgen, qazaq halqynyń basyna tóngen qıly-qıly shaıqastardyń bel ortasynda júrip, eren erlik tanytqan, zamanynyń úzdik oqymystysy, kópti kórgen, kósemsóz túıindegen sheshen, arǵy-bergi baba tarıhtan, taǵylymdy shejireden mol maǵlumatty daraboz atamyz, shapyrashty Qazybek bek Taýasarulynyń «Túp-tuqıannan ózime sheıin» (“Jalyn” baspasy, 1993jyl) atty eleýli eńbeginde: «Arǵyn qyzy Umaı–bizdiń sheshemiz on úsh qursaq kóteripti. Jalpy, Elsaý atamyz bes áıelinen 23 bala kórip, sonyń ony tirep tura qalypty». ( 42-bet). «23 balanyń úlkeni Nýly, odan keıingi toǵyzy Dýly, Erte, Kek, Ber, Kónbis, Shor, Qalysh, Dur, Kólbı - bári on ul, atamyz artynda bir rýly el qalypty»(42-bet).«Atamyz Nýly ákesi Elsaýdyń usynǵan kórshi eldegi taǵyna otyrýdan ózi bas tartyp, tete inisi Dýlyny ákesine balap taqqa usynypty. Sonda qalǵan segizi atamyz Nýlyǵa ókpelep: “Basyńa kelgen baqty aıaǵyńmen teptiń, óıtetiniń bar, nege aldymyzǵa salmaısyń”, -dep, árqaısy artyna ergen biraz eldi birge kóshirip, Alataýdy saǵalap ketipti. Ol shaqtar bıdiń ordasy Barsyǵannyń (Ystyq kól) shyǵys jaǵynda eken» ( 42-bet).
«Nýly atamyz ákesi Elsaýdan buryn jastaı jıyrma eki jasynda ketipti. Sol jasynda artynda tórt uly–Abyl, Alban, Azyq, Sanjar (Jóńshe nar) qalypty. Jıyrma eki jasynda dúnıeden jas ketken, ózi aqyldy, patshalyq taqqa qyzyqpaǵan, ornyn inisine syılaǵan Nýlyny qatty ardaqtap Úsh-Qarashqa qoıypty»(43-bet)
Taǵy da: «Tórteýdiń úsheýi Abyldan Abyl eli, Alban bılegen ýálaıattan Alban eli, Azyq bılegen elden Azyq eli paıda bolǵan» (43-bet).
Joǵarydaǵy derek kózderine súıensek Nýlynyń jastaı, ıaǵnı, 22 jasynda qaıtys bolǵany, ólgen jeri- Jetisý, múrdesi qoıylǵan jeri–Úsh-Qarash bolyp tur. Úsh-Qarash – Esik qorǵanyna tıip turǵan jer. Dálirek aıtqanda, Esik qalasynyń kúnshyǵysyndaǵy kelesi saı Túrgenniń basynda. Qazaqtyń ulanǵaıyr jeriniń basqalaı bir jerdiń aty jazylmaı, Esik qorǵanyna, osynshama jaqyn aralyqta qoıylǵan dep, jazba tarıhqa, hatqa túsýi ári hanzada Nýlynyń 22-aq jasta ekendigin eskersek, bizdi eriksiz menmundalaǵan bir sáýleli oıdyń buıdasy jeteleıdi.
Qazaqstanda jaryq kórgen kez kelgen tarıh kitaptarynda, kez kelgen tarıh oqýlyqtarynda, kez kelgen tarıhı maqalalarda Esik qorǵanynan 1969 jyly tabylǵan hanzadany Arheologıalyq ǵylymı zertteýdiń nátıjesinde, jas mólsheriniń 17-18–de ǵumyr súrgen dáýiri: jyl sanaýymyzdan ilgeri 3, 4 keıde 4, 5– ǵasyrlar dep, saq dáýirine ıaǵnı saq taıpasyna jatqyzady, ári kórnekti elbasynyń uly nemese kósem dep aıtylady. «...Qazaqstan jerinde ómir súrgen saqtardyń kórnekti elbasynyń uly nemese jas kósem, áskerbasy ekenin aıqyn kórsetedi» (Ejelgi Qazaqstan, “Arýna” baspasy, 2009 jyl, 56-bet). Sondaı-aq hanzadanyń altynmen áshekeılengen kıimindegi órnek úlgisiniń Úısinderdiń qolóner úlgisimen birdeıligi, olar ejelden bir týysqan halyq ekendigi de aıtylyp, jazylyp júr. Sózimizge dáıek retinde: «Jer astynan tabylǵan zattardyń dáleldeýine qaraǵanda, úısinniń qolóner kásibi jan-jaqty órkendegen. Ásirese qyshtan kúıdirgen san-alýan ydys-aıaq, qumyra jasaý isi damyǵan. Qoladan, temirden qarý-jaraq, óndiris qural- saımandar, taǵy qazan jasalǵan. Altyn men kúmisten alýan túrli sándik buıymdar: júzik, syrǵa, alqa, túıreýish áshekeıli oıý-órnegimen sándelip istelgen» (N.Myńjan, 85-bet). Taǵy da: «Úısin obalarynan tabylǵan sándik buıymdarda kóshpeli turmysty, ańshylyqty jáne úısinderdiń nanymdaryn, senimderin beıneleıtin sýretter: arystan, jolbarys, qabylan, qulja, taýeshki, buǵy, bóken beıneleri bar. Ertteýli atty ustap turǵan adamdardyń músini qoıylǵan shamdaldar tym tamasha»(N.Myńjan, 86). Baıqasaq, osylardyń bári de altyn adam kıminde kórinip turǵan joq pa?
Taǵy da bir aıta ketetin jaıt: bizder «Saq qorǵany» dep, at qoıyp, aıdar taǵyp, zerttep júrgen qazaq jerindegi kez-kelgen qorymdy, bes myń jyldyq jazba tarıhy bar qytaı ǵalymdary, ejelden bastap dál qazirge deıin «Úısin qabirleri» dep, zerttep, zerdeleıdi.Osy arada úısin qabirleri men saq qorymdarynyń parqy týraly azdap saýattana ketkenimiz jón sıaqty. Qul-Kerim Elemestiń Qazaq ádebıeti 2008 jeltoqsannyń 23de jarálanǵan «Tarıhqa qıanat jasamaıyq» atty kólemdi maqalasynda «...dúnıe ǵalymdary saq qorymdarynyń topyraqpen tóbe bolyp úıilmeıtinin, tórt burysh, beti jermen birdeı, tórt jaǵy jerden 20-30sm bıik, ári jerge qaraı tik jalpaq tastarmen qalanǵan bolatynyn, al, «úısin zırattarynyń» úlkendi-kishili, aqymnyń ústin áýeli topyraqpen, sosyn taspen, sosyn qaıta topyraqpen, úlkenderiniń bıiktigi 3-5metrge, eni 30-40 metrge deıin bıik tóbe bolyp úıetinin, negizinen bir túzýdiń boıynda jatatynyn, aqym batys-soltústik jaqqa qaraı negizdelip, máıitpen birge qyshtan, qoladan, altynnan jasalǵan ydystar, múıister, qarý-jaraqtar, túrli qolóner buıymdary, dýylǵa, saýyt sekildi sol zamannyń buıymdary birge jerlenetinin arheolgtar qanshama dáleldep jazǵanyna qaramastan bizdiń ǵalymdarymyz «úısin zırattaryn» «saq qorymdary» dep dáleldeýden jalyqpaýda» taǵy ary qaraı: «Qytaı derekterinde dál Esik qorymynan aýmaıtyn, Narynqol shekarasynan ary, Qytaıǵa qaraı 20 shaqyrym jerde ornalasqan Shaty qalasyn ǵalymdar tarıhtaǵy «úısin memleketiniń astanasy-SHyǵý qalasy» dep dáleldeıtinin ári ondaǵy zırattardyń ishki- syrtqy qurylymy dál bizdiń Esik qalasyndaǵy «saq qorymy» dep atalatyn «úısin zırattarymen» uqsas ekenin eskertemiz»-dep, taıǵa tańba basqandaı Esik qorymyndaǵy baıyrǵy zırattyń júz paıyz úısin zıraty ekendigin dáleldep tur. Iá, baǵzy bir zamanda uly júz (uly ıozyler) ben úısin Kúnbıi Elsaý, elin bastap qazirgi Qytaı eliniń Chılanshan (Shúlen taýy) óńirinen osy Jetisý ólkesine kelgenge sheıin, bul jerde jasaǵan halyqty ózge jat jurttyqtardyń “saq”, “skıf” dep ataǵany belgili. Biraq olar dálme-dál sol halyqtyń óz atyn aıtty ma? Joq álde óz kózqarastary boıynsha, turmys-saltyna, ádep-ǵurpyna, óń-álpetine, minez-qulqyna nemese jer tabıǵatyna qarap aıtty ma? Bul jaǵy jumbaqtaý. Bizdiń ǵalymdarymyzdyń, ertedegi qorymdardy zerttegende, múdirmeı osy úrdispen údire júrýi, menińshe, mynadaı sebepter bolýy kerek. Birinshi: Evropa ǵalymdary nemese orys ǵalymdarynyń solaı atap qalyptasyp qalǵan súrleýi. Ekinshi: Qytaıdaǵy bizdiń tarıhymyzǵa qatysty naqtyly jazbalardyń der kezinde qolǵa túspeýi. Úshinshi: Keı adamdardyń kózi jetip tursa da batyldyqqa bara almaýy nemese pendeshilikten asa almaýy.
Baıyppen baıqasaq, ǵylymı zertteý hanzadanyń jasyn matematıkalyq esepteýdiń dáldigimen, dál jasy 17 ne 18 dep, dáýirin jańa eradan burynǵy 3 ne 4, nemese 4 ne 5 dep, kesip aıta alamaı otyr.Tek mólsherlep jýyqtatyp qana aıtqan. “Jýyqsha” matematıka ǵylymynda, dáldikti kórsetpeıdi, belgili bir núkteniń arjaq-berjaǵy, ıaǵnı sol shamada degendik. Endi qarańyz, jas aıyrmashylyǵy 22-18=4- aq jas. Osy jerde taǵy da eskere ketetin bir jáı: qazaq jasty aımen ólshemeıdi. Jyldyń sońynda týylsa da, sol jyl balanyń jasyna qosylady. Eger bireý jyldyń basynda qaıtys bolsa da, ol jyl jasyna qosylady.Osy turǵydan qaraǵanda, Nýlynyń dál jasy 21-de bolýy da múmkin. Ólgen jeri dál Jetisý, jerlengen jeri 10 shaqyrymnan aspaıtyn dáldikte. Múmkin, ol kezde osy óńir bir tutas Úsh-Qarash dep aıtylǵanda shyǵar.Úsh-Qarash úsh aǵaıyndynyń aty emes pe Qazybek bek Taýasarda. Malmen aınalysqan adamnyń órisine 10-15 shaqyrym jer tarlyq etpese eshqashan keńdik etpeıdi ǵoı. Qazaqtyń ejelden kele jatqan bir ádeti: kim, qaı jerde, qaı saıda, qaı taýda malyn baqsa, sol óńirdi, sol adamnyń atymen ataıtyn. Ol keshegedeıin kelmedi me? Sondaı-aq, altynmen aptalyp, kúmispen qaptalyp jerlengen adamnyń zıratyn, eshqashan da anyq aıtýǵa bolmaıtyny da belgili. Elimizge eresen tanymaly tarıhshy ǵalym Tursyn Jurtbaev óziniń «Dýylǵa» atty eleýli eńbeginde, ejelgi úısin elin onyń uly kúnbıi Elsaýdyń ǵumyr-baıanyn tereń de, muqıat zertteı kele, mynadaı júrekjardy qorytyndy pikirge keledi. «...Osy arada Kemel Aqyshev qazǵan Esik qorǵanyndaǵy «Altyn kıimdi hanzada» sol uly kúnbıdiń uly emes pe eken degen oı ushyǵy qalt ete qalady. Onyń jas mólsheri jıyrmanyń ar jaq, ber jaǵy dep aıtylyp júr. Ol kezde bıdiń balasyna besikte jatyp-aq qalyńdyq aıttyrylatynyn eskersek, shyndyqtyń shylbyryn attamaımyz. Altynmen aptap, kúmispen kúptep qoıylýyna jáne jas mólsherine qaraǵanda, pálendeı qaıshylyq baıqalmaıdy.»(“jalyn” baspasy 1994 j 292bet) ary qaraı taǵyda «...Syma-Sánnyń «Tarıhnamasynda» da dál osylaı baıandalady. Ondaǵy aıyrma, Eljaýdyń tuńǵysh uly tym jas ólip, artynda qalǵan kishkene ulyn murager etýdi ótinip, «ózgelerdiń ol orynǵa saı emes ekenin aıtady». Demek, bizdiń «altyn kıimdi» adamdy kúnbıdiń súıikti balasy retinde elestetýimiz onsha «qıalılyq» emes eken.»(293bet) dep, aldyńǵy tujyrymyn onan saıyn shymyrlandyra túsedy.Osy boljamdy, qytaıda turatyn zerdeli zertteýshi Árin Sarjanuly aǵamyzjyń altyn hanzadanyń qabyrynan tabylǵan qola tegenedegi jazýdy( esik jazýyn ) « qadyl shyn shyn kúnbı» dep oqydym degeni dóp basyp turǵandaı.(Á.Sarjanulynyń bulaı oqýy áli dáleldenbegenimen, solaı bolyp shyǵýy ábden múmkún). Al endi, tegi úısinderde jazý boldy ma degenge kelsek: qazaqtyń taǵy bir jan jaqtyly ǵylym ıesi, qytaı ǵalymdarynyń aldyńǵy lek, kósh basynda turǵan Sultan Janbolatov aǵamyzdyń « shıpagerlik baıan týraly ǵylymı-teorıalyq talqyǵa oraı» atty baıandaý maqalasynda «... áıgili tarıhshy, ǵalym Sý Bıqaı: eń sońǵy arheologıalyq dáleldeýlerge negizdelgende, qazaqtar jazýynyń bizdiń zamanymyzdan buryn paıda bolǵany ábden múmkún dep oryndy aıtqan. Al áıgili ǵalym Jıań Shımannyń «ol kezde úısinderde jazý bolǵanyna kámil senemin. Mundaı jazý erteme, kesh pe tabylatyn bolady»deýi tipti myqty negizdi sóz ( úısin-qazaq zor ister jyl kestesi)» dep, dáıek keltirý-aq dálel emes pe( shıpagerlik-baıan qanǵysyz bulaq 1-kitap. Shynjań jastar- órender baspasy.187-bet). Endeshe joǵarydaǵy qyrýar faktlerge negizdele otyryp, altyn kıimdi hanzada Elsaý kúnbıdiń báıbishesi Umaı anadan týǵan tuńǵyshy Nýly boldy ǵoı dep, qortyndy jasaýǵa bolmaı ma? (Bulaı aıtýǵa taǵy bir sebep, Nýlyny qatty ardaqtap jerlegenine qaraǵanda, Elsaý kúnbı onyń aqyldylyǵyna, baýyrmaldyq keń peıildiligine, áke-sheshege degen sheksiz meıirbandylyǵyna, taqqa qumartpaıtyn uly qasıetine “taq úshin birge týǵan baýyrlardyń birin-biri óltirýi, taq úshin balasynyń ákesin nemese ákesiniń óz balasyn óltirgen faktiler álem tarıhynda sanmyńdap sanalady emes pe?” birlik- yntymaqty tý etken taza da pák adaldyǵyna súıinip, ózi jasynda ıgiligin kórmegen bar baılyqtyń qyzyǵyn hanzadanyń boıynan kórgisi kelip, hanzadaǵa kúniburyn sol dáýirdiń bar ónerin saldyryp,altynmen áshekeılengen kıim daıyndaǵan bolýy kerek. Bolmasa ólgen adamǵa tabanda osynshama órnektelgen kıimdi qalaı úlgertip jasaı alady?) Árıne, bul–meniń joǵarydaǵy dáıekti dálelderge negizdele otyryp, logıkaly oılaýmen matematıkalyq taldaý jasaýdan shyǵarǵan túıinim. Ǵalymdar onan saıyn zerttep, zerdelep jatsa quba-qup.
Endigi áńgime, meıli, hanzada Nýly bolsyn, meıli, biz aıtyp júrgen bul kúnderi esh qazaq taıpalarynyń quramynda aty joq saq hanzadasy bolsyn, áıteýir, búgingi qabyrǵaly qazaq halqynyń, dúnıe júzi mádenıeti aldynda betke basar baılyǵy, ulttyq maqtanyshy, rýhanı azyǵy, altyn tamyry ekendigi anyq. Biraq, erte zamanda osy topyraqty mekendegen, keıin Eýropaǵa deıin aýyp ketken (tarıhta uly júzder Jetisýǵa kelgende, saqtar ońtústikke aýyp ketken. Kóshe almaı qalǵan az quramy keıin uly júzdermen birge úısinder quramyna enedi dep aıtylady.) Aýar tuqymdary nemese Baqtıardyń butaǵy atanyp bul kúnderi Iran, Irak, Aýǵanstan elderinde júrgender qala berdi túriktiń bizden basqa da memleket quryp otyrǵan balalary bar, basqasy bar «Bul bizdiń hanzadamyz bolatyn» -dep, quddy bizdiń álem elderi áldeqashan Mońǵul qaǵany dep tanıtyn Shyńǵysqandy, qazaq edi dep talasyp otyrǵanymyzdaı nemese qyrǵyz aǵaıyndardyń kókpardy, ózbektiń Alpamysty, nemis kásipkeriniń qymyzdy ıelenip alǵany sıaqty, syltaýyn taýyp, joq jerden pátýa aıtyp, daý aıtpasyna kim kepil? Qalaı degenmen saqtyqta qorlyq joq.
Iá, bizdiń Almatydaǵy Respýlıka alańyna qoıǵan monýmentimizde Altyn hanzadanyń biraz beıneleri bar. Biraq hanzadanyń tolyq beınesi kórinip turǵan joq. Shetelden kelgen bireýge nemese aýyldan kelgen aǵaıynǵa “mynaý Altyn adamnyń músini”-dep, arnaıy aıtyp túsindirmeseń, bul jeltoqsandyq qaharmandardyń erligin beınelep turǵan eskertkish dep túsinedi. Sondyqtan, aldaǵy jerde memleketimizdiń ataq-dańqyn onan saıyn arttyra túsý, qazaq halqynyń ejelgi sapta sapaly mádenıetin álemge áıgileý, 2017 EKSPO-da dúnıeniń tórt buryshynan keletin mıllıondaǵan meımandardyń esterinen shyqpastaı estelik qaldyrý úshin, Astananyń eń mańyzdy degen jerine «ALTYN HANZADA» degen atpen bıikte saltanatty etip, bet-álpetin taza qazaqı kelbette jasap, kımindegi 4000-nan astam órnekti ashyq ta aıqyn bederlep, altyn jalatyp, kúndiz kún nurymen shaǵylysyp jan-jaǵyna sáýle shashsa, túnde elektir sáýlesin túsirý arqyly menmundalap jarqyrap turatyndaı etip, ornatý kerek. Tasqa hanzadanyń aty Nýly, týylǵan jyly jyl sanaýymyzdan ilgeri ekinshi ǵasyr 152- jyl shamasynda, qaıtqan jyly mólshermen 131- jyldary, jasy 22-de dep jazyp qoısa–tipti jaqsy bolady dep oılaımyn. Ómir súrgen dáýirine aıtar ýájim: Qytaı qanshaıymy Shı Jún (Arty qýys Qytaı eliniń aqyldylyǵyn qarańyz, osydan birneshe jyl buryn, Mońǵulkúre aýdanynyń Shaty “úısin ordasy tabylǵan jer” degen jerine, qý dalaǵa záýlim de saltanatty etip Shı Jún hanyshanyń jalǵyz turǵan músinin ornatyp qoıdy. Ondaǵy aǵaıyndar, ‘kúıeýin izdegen jesir qatyn’-dep ázildeıdi.),úısin eline jyl sanaýymyzdan ilgeri 108-jyly uzatylyp kelgende, Elsaý Kúnbı 74 jasta delingen (Qazybek bek Taýasarda), Qytaı jazbalarynda da, Shı Jún kelgende Eljaý kúnbı qaýsaǵan shal edi dep, osy sózdi rastaıdy. Shı Júndi Elsaý nemeresi Jónshi bıge zamanymyzdan burynǵy 104 jyly qosqanda, Jonshi bıdi shamamen 20 jasta bolýy kerek dep joramaldasaq, onda ol zamanymyzdan burynǵy 124 jyly týylǵan bolady. Al Nýlydan qalǵan tórt balanyń úlkeni osy Jónshi bı bolýy kerek. Sebebi: úısinderde tuńǵysh bala ǵana hanzadalyqqa bekitiletin bolǵan. « Ásili, Úısinderdiń muragerlik dástúri boıynsha, kúnbılik oryndy báıbisheden týǵan tuńǵysh ul jalǵastyrýy kerek.» (Qazaq tarıhynyń ózekti máseleleri. N.Muqametjanuly, “Brand Print” JSHS-de basylyp shyǵarylǵan, 2010 jyl, 25-bet). Nýlynyń qalǵan balalary jyl sanaýymyzdan ilgeri 126 jyly, 128 jyly, 130 jyldary týylǵan bolýy kerek dep jorysaq, onda mólshermen jańa eradan ilgeri 131 jyly hanzada Nýly ómirden ótken bolady. Taǵy bir jaǵynan 131 ge 22 ni qossaq b.z.d.152 jyl-Nýlynyń týylǵan jyly. Elsaý Kúnbı jańa eradan burynǵy 104 jyly 78 jasta bolǵandyqtan, bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy 182 jyly týylǵan bolyp shyǵady, osy esepteý boıynsha: 182den 152ni alsaq, Nýly, Elsaý kúnbıdiń 30 jasynda týylǵan bolady. Bul da aqylǵa qonymdy menińshe. Sebebi-Elsaý Kúnbı, jastaıynan ǵundardyń Maodýn (Mode,Modý)Táńir qutynyń(eńjoǵarǵy elbıleýshi) qolynda tárbıelenip, er jete kele ásker bastap, túrli-túrli soǵystarǵa qatysyp, eleýli erlik kórsetip, ábden pysyp jetilgende, Táńir qut oǵan óz elin berip, batys ólkeni máńgi qorǵaýǵa jumsady emes pe? Mine, dál osy kezde Táńir qut, óziniń máńgi aıyrylmas bólegi etý úshin óz tuqymynan Umaı atty anany qosqan deýge bolady.
Shaıahmet Qalıuly
Paıdalanǵan ádebıetter:
«Qazaqtyń qysqasha tarıhy», Nyǵmet Myńjanı (“Jalyn” baspasy, 1994 jyl)
«Túp-tuqıannan ózime sheıin» Shapyrashty Qazybek bek Taýasaruly (“Jalyn” baspasy, 1993 jyl)
«Ejelgi Qazaqstan» (“Arýna” baspasy, 2009 jyl)
«Úısin týraly zertteý» avtory: Ýań Mıńjy, Ýań Bıńhýa. (“Shynjań halyq” baspasy. 1989 jyl) Qytaı tilinen aýdarǵan Nábıjan Muqametjanuly.
«Qazaq tarıhynyń ózekti máseleleri»,Nábıja Muqametjanuly
(“Brand Print” JSHS-de basylǵan 2010 jyly)
«Dýylǵa», Tursyn Jurtbaev (“Jalyn” baspasy, 1994 jyl)
«Shıpagerlik baıan» -- Qanǵysyz bulaq Shınjıań jastar-órender baspasy. 2003j. Úrimji)
